Wanneer is iemand niet langer handelingsbekwaam?

Cognitieve achteruitgang bij ouderen en de juridische gevolgen — en een overzicht voor minderjarigen

Wij krijgen we steeds vaker vragen van familieleden, zorgverleners of cliënten over handelingsbekwaamheid. Wat als een ouder persoon tekenen van dementie vertoont? Kan hij of zij nog een woning verkopen of een volmacht geven? En hoe zit het eigenlijk met minderjarigen en hun handelingsbekwaamheid? In deze blog leggen we uit wat handelingsbekwaamheid betekent in België, wanneer iemand dit (deels) verliest, en hoe je hier als betrokkene of familielid mee omgaat.

Handelingsbekwaamheid bij minderjarigen

In België is de positie van minderjarigen als volgt geregeld:

• Rechtsbekwaamheid versus handelingsbekwaamheid Minderjarigen zijn in principe rechtsbekwaam (zij kunnen drager zijn van rechten en plichten), maar handelingsonbekwaam voor rechtshandelingen. Ze mogen deze niet zelfstandig verrichten zonder vertegenwoordiging. Rechtsbekwaamheid betekent dat iemand juridische rechten en plichten kan hebben, terwijl handelingsonbekwaamheid inhoudt dat men deze rechten niet zonder tussenkomst van ouders of voogd mag uitoefenen.

• Dagdagelijkse uitgaven Een minderjarige mag wél zelfstandig contracten aangaan voor dagelijkse uitgaven en kleine aankopen die met zijn of haar leeftijd en middelen in overeenstemming zijn. Buitensporige of bovengemiddelde verbintenissen vereisen alsnog instemming van de ouders of voogd.

• Arbeid en loon vanaf 16 jaar

  Vanaf 16 jaar kan een minderjarige met toestemming van de ouders een arbeidsovereenkomst afsluiten en zijn of haar eigen loon ontvangen, waardoor op dat vlak handelingsbekwaamheid ontstaat.

• Toestemming of bijstand voor andere rechtshandelingen

  Voor belangrijke rechtshandelingen (bv. verkoop van onroerend goed, huur van onroerend goed, afsluiten van leningen) blijft instemming of vertegenwoordiging door de ouders of wettelijke vertegenwoordiger vereist. Soms kan een minderjarige via de kantonrechter toestemming krijgen om zelfstandig op te treden (zgn. “handlichting”).

• Ontvoogding

  Een minderjarige kan door huwelijk of via een verzoek bij de kantonrechter ontvoogd worden, wat de handelingsonbekwaamheid volledig opheft en hem of haar als een meerderjarige laat optreden. Zonder ontvoogding moet een minderjarige fundamentele beslissingen (bv. juridische procedures) laten nemen door de ouders of voogd.

• Bescherming en bijstand

  In geval van twijfel of onenigheid over de handelingsbekwaamheid van een minderjarige kan de vrederechter een jeugdrechtelijke voogdijprocedure starten om de belangen van de minderjarige te beschermen.

  
  

Handelingsbekwaamheid versus wilsbekwaamheid

In België geldt dat handelingsbekwaamheid (het mogen verrichten van rechtshandelingen) en wilsbekwaamheid (het vermogen om inzichtelijke, weloverwogen besluiten te nemen) verschillende begrippen zijn. Een medische diagnose zoals dementie betekent niet automatisch dat iemand handelingsonbekwaam is; daarvoor is een juridische beslissing nodig.

Is verminderde cognitieve capaciteit voldoende om iemand handelingsonbekwaam te verklaren?

Niet automatisch. Een medische diagnose zoals dementie betekent niet dat iemand automatisch handelingsonbekwaam is. De beoordeling gebeurt niet louter op basis van een medische toestand, maar op basis van concrete gedragingen en handelingen. Daarbij is een juridische beoordeling noodzakelijk.

Artsen kunnen wel cognitieve testen uitvoeren, zoals de MMSE (Mini-Mental State Examination), om het mentale functioneren in kaart te brengen. Maar die testen zijn slechts een hulpmiddel, geen sluitend bewijs.

Hoe wordt handelingsonbekwaamheid bij ouderen vastgesteld?

Een vrederechter kan via een procedure een beschermingsmaatregel (bv. bewindvoering) opleggen als er nood is aan bescherming door een bewindvoerder.

De rechter baseert zich op een recent medisch verslag van een specialist, de aard van de rechtshandelingen en de concrete noodzaak om de betrokkene te beschermen.

De rechter kan volledige of beperkte bescherming opleggen en wijst een bewindvoerder aan voor (een deel van) de financiële en persoonlijke belangen.

Wat kan je preventief doen?

Wacht niet tot het te laat is. In de praktijk merken we dat veel mensen pas actie ondernemen als de betrokkene al ernstig verward is. En dan is het vaak te laat om nog een volmacht te geven of documenten geldig te ondertekenen.

Overweeg daarom tijdig:

• Een lastgeving (volmacht) op te stellen via een notaris of juridisch adviseur.

• Een zorgvolmacht vast te leggen, waarin je zelf aanduidt wie je belangen mag behartigen bij latere onbekwaamheid.

• Het opstellen van een levenstestament, waarin je medische wensen en voorkeuren noteert.

Conlusie

Handelingsbekwaamheid is een juridisch begrip dat afhangt van leeftijd, mentale capaciteit en een rechterlijk oordeel. Voor minderjarigen geldt een principiële handelingsonbekwaamheid, met enkele wettelijke uitzonderingen voor dagelijkse uitgaven. Bij ouderen draait het om medische én juridische beoordeling. Door tijdig de juiste documenten op te maken, bescherm je jezelf en je naasten tegen juridische onzekerheid.

Bij Let's Consult helpen we je graag om deze documenten correct en juridisch sluitend op te stellen, zowel voor ouderen als eventueel voor de voogdij over minderjarigen.

Heb je hierover vragen of wil je begeleiding bij een lastgeving, bewindvoering of voogdijprocedure?👉 Neem gerust contact op met ons.